Mangga ( Mangifera indica ) ialah buah yang popular di tropika. Biasanya buah ini berbentuk ginjal, walaupun ada varieti yang berbentuk bujur dan bulat. Kulit buah yang masak berwarna hijau atau kuning. Pada beberapa varieti terdapat sedikit warna merah atau oren. Isi mangga yang berwarna kuning atau oren ialah adunan rasa manis dan masam yang enak dan mempunyai aroma yang wangi.
Pokok mangga tumbuh cepat dan menegak dan mempunyai kanopi yang lebar atau bulat. Pokok ini boleh hidup lama dan berbuah secara berterusan sepanjang hayatnya. Pokok mangga yang ditanam secara komersial dibiakkan secara cantuman. Pokok cantuman mula berbuah pada usia 3-5 tahun. Biasanya satu musim berbuah dalam setahun, kecuali jika pekebun menggunakan bahan perangsang untuk mengaruh pembungaan di luar musim.
Pokok mangga boleh hidup di pelbagai jenis tanah, walaupun ia lebih subur di tanah dalam yang subur dengan pH 5.5-7.5. Pokok mangga amat sesuai di kawasan yang mempunyai tempoh kering (2-4 bulan) yang nyata dalam setahun dan suhunya 24-30 o C. Cuaca kering semasa tempoh berbunga ialah masa terbaik untuk pengeluaran buah.
Pokok mangga banyak ditanam di Kedah, Perlis, Pulau Pinang dan Perak. Dusun yang kecil juga terdapat di Melaka, Negeri Sembilan, Pahang dan Johor. Kebanyakan buah mangga Malaysia dieksport ke Singapura, Brunei, Indonesia dan China. Dalam tahun 2000, nilai eksport mangga adalah sebanyak RM5 juta.
Sungguhpun mangga popular untuk dimakan segar sebagai pencuci mulut, ia juga diproses untuk dijadikan jus mangga, serbet, jeli, cutni, dan jeruk. Mangga boleh juga dikeringkan, didihidratkan atau disejukbekukan. Kedua-dua buah yang hijau dan yang masak juga boleh digunakan dalam hidangan berperisa.
Hanya dua varieti iaitu Chokanan dan Masmuda disyorkan untuk penanaman secara komersial.
| Varieti | Bentuk | Berat | Warna | TSS (%) | Tekstur dan rasa buah |
| Harumanis | Ovat oblong (segi empat memanjang dan membulat) | 350-550g | Kulit hijau gelap dengan sedikit warna kuning pada bahu buah dan isinya warna oren kuning | 16-17% | Halus, manis, beraroma |
| Masmuda | Ovat oblong (segi empat memanjang dan membulat) | 400-500g | Kulit dan isi kuning | 14 -15% | Pejal, halus, manis, sedikit beraroma |
| MAHA 65 | Oblong (segi empat memanjang) | 500-600g | Kulit hijau kekuning-kuningan dan isi kuning pucat | 14 -15% | Halus, manis, sedikit beraroma |
Plate 1: Selected commercial mango varieties
Chok Anan
Harumanis
Masmuda
Sala
Siam Panjang
MAHA 65
KETERANGAN BOTANI
Tabiat pertumbuhan: Pokok mangga tumbuh menegak dengan cepat dan mempunyai kanopi yang lebar dan bulat dengan silara yang lampai. Ketinggiannya boleh mencapai sehingga 40 m tetapi biasanya ketinggian pokok yang ditanam dikekalkan pada 10 m. Pokok mangga boleh hidup lebih 300 tahun dan masih boleh berbuah. Akar tunjangnya boleh mencapai kedalaman sehingga 60 cm di tanah yang dalam.
Daun : Daunnya berwarna hijau gelap di permukaan daun bahagian atas dan perang pucat pada bahagian bawah daun. Daunnya keras dengan tulang daun yang nyata. Daun yang cukup besar berukuran 12-30 cm panjang dan 2-5 cm lebar. Daun yang muda berwarna merah dan lembut. Daun ini tumbuh dalam bentuk jambak pucuk yang membesar dan mengeras hingga menjadi hijau terang sebelum pucuk baru muncul.
Bunga : Jambak bunga mangga muncul pada hujung ranting, berwarna kekuning-kuningan atau kemerah-merahan. Setiap tangkai bunga yang padat mengandungi 2,000 bunga yang kecil. Tangkai bunga ini berbentuk kon yang tidak berapa lebar atau lebar dan berukuran sehingga 45 cm panjang. Bunganya 1-70% dwiseks dan selebihnya merupakan bunga jantan.
Kebanyakan bunga mangga didebungakan oleh serangga – lalat, ‘hoverflies’, tetapi jarang didebungakan oleh lebah. Pokok mangga daripada jenis monoesius dan subur sendiri dan boleh berbuah tanpa pendebungaan silang.
Buah: Buah mangga tergantung pada tangkai buah yang panjang terkeluar dari kanopi pokok. Buah ini dari jenis drup yang besar, julat saiznya dari 5-22 cm panjang. Buahnya berbentuk ginjal, ovat atau bulat (jarang). Kulitnya kuning atau hijau. Banyak kultivar yang mempunyai sedikit warna merah atau oren pada kulitnya. Kulitnya berlilin dan licin. Kulit ini tidak boleh dimakan dan mungkin mengandungi sap yang boleh menyebabkan kerengsaan kepada kebanyakan orang. Isi buah berwarna kuning atau oren. Isi ini berjus, rasanya berjulat daripada rasa masam hinggalah kepada rasa manis. Buah yang berkualiti tinggi tidak mempunyai serabut yang banyak. Biji buah besar berbentuk ginjal mengandungi satu atau lebih embrio yang besar dan melekit.
Pertumbuhan dan pembesaran
Pokok mangga biasanya dibiakkan daripada cantuman mata tunas, cantuman baji atau pendekatan cantuman yang memastikan pokok yang dihasilkan nanti akan betul-betul mengikut jenisnya dan berbuah lebih awal. Pokok cantuman mula berbuah dalam masa 3-5 tahun, yang ditanam daripada biji berbuah pada umur 6-10 tahun. Pokok mangga kekal produktif selama 40 tahun atau lebih. Biasanya pokok berbunga dan berbuah sekali setahun. Namun ada juga penanam yang mengaruh pembungaan menggunakan kalium nitrat di luar musim. Buah matang selepas 3-5 bulan berbunga. Sesetengah varieti juga menunjukkan corak pembuahan yang berselang iaitu menghasilkan buah dengan banyak berselang tahun.
Ekologi
Pokok mangga boleh ditanam pada julat jenis tanah yang luas, daripada tanah lom berpasir yang ringan hingga tanah liat yang merah. Tanah yang mempunyai pH 5.5 hingga 7.5 sesuai untuk pokok mangga. Tanah dalam yang subur akan mengeluarkan hasil yang terbaik dan buah yang berkualiti. Kawasan yang sedikit bercerun juga disyorkan bagi menghalang air daripada bertakung. Tanah dalam tanpa lapisan tak telap membolehkan akar tunjang pergi jauh ke dalam tanah dan dapat membantu ketahanan terhadap kemarau dan kerintangan terhadap angin.
Di Malaysia jenis tanah yang sesuai untuk pokok mangga ialah jenis Chuping, Dampar, Gajah Mati, Kangar, Penambang, Rasam dan Telemong. Tanah terbiar seperti tanah bekas lombong boleh ditanam dengan mangga, asalkan langkah-langkah pemulihan diambil. Tanah yang bersaliran baik juga disyorkan.
Pokok mangga akan hidup dari aras laut hingga ke ketinggian lebih kurang 450 m, tetapi paling produktif pada aras kurang daripada 365 m. Pokok mangga sangat sesuai di kawasan panas dan terlindung daripada angin, yang menerima hujan kurang daripada 150 cm setahun. Namun di kawasan sebegini pengairan tambahan diperlukan bagi pengeluaran hasil yang tinggi. Penyakit antraknos biasanya memusnahkan bunga dan putik di kawasan lembap dan banyak hujan.
Pokok mangga amat sesuai di kawasan yang mempunyai tempoh kering yang nyata (antara 2-4 bulan) dalam setahun pada suhu sekitar 24-30 o C. Cuaca kering semasa tempoh pembungaan ialah tempoh terbaik untuk pengeluaran buah. Angin boleh musnahkan bunga dan mengurangkan hasil. Pokok mangga perlu dikawal daripada angin yang kuat, tetapi pokok penahan angin yang berlindung dan bersaing dengan pokok mangga perlu dielakkan.
Asal dan sejarah
Genus Mangifera dipercayai berasal dari Asia Tenggara, walaupun M. indica mungkin tumbuhan semula jadi India, yang ditanam beribu tahun dahulu. Dari India ia merebak ke Asia Tenggara, kemudiannya ke dunia baru dan Afrika.
Penyebaran geografis
Mangga banyak ditanam di Kedah, Perlis, Pulau Pinang, dan Perak. Namun, pekebun kecil juga terdapat di Melaka, Negeri Sembilan, Pahang dan Johor.
Senarai kawasan pengeluaran
| Negeri | Keluasan (ha) | Kawasan Pengeluaran (ha) | Produk Pengeluaran (t)ion |
| KEDAH | 1,261 | 792 | 2,990 |
| MELAKA | 773 | 335 | 1,005 |
| PAHANG | 279 | 131 | 590 |
| PERLIS | 1,161 | 833 | 2,271 |
| SELANGOR | 521 | 459 | 1,784 |
| SEMENANJUNG MALAYSIA | 7,450 | 3,918 | 14,967 |
| SARAWAK | 1,287 | N.A | N.A |
Pembiakan
Mangga boleh dibiakkan menggunakan biji atau secara vegetatif. Walaupun pembiakan menggunakan biji mudah dan murah, ia tidak dapat mengekalkan ciri-ciri pokok induk kerana kebanyakan varieti komersial melalui pendebungaan silang. Pokok ini juga lambat berbuah. Dengan itu, pokok mangga lebih baik dibiakkan secara vegetatif. Anak pokok yang akan digunakan seelok-eloknya dijadikan pokok penanti. Untuk tujuan ini, biji benih mangga disemai pada batas yang telah dicampurkan dengan baja organik yang sudah terurai dengan baik pada kadar 8-10 t/ha. Sebagai alternatif, baja nitrogen sebanyak 25 kg/ha boleh digunakan dalam bentuk urea, dalam dua peringkat pada sela 2 bulan selepas daun menghijau. Apabila anak benih berumur 2-3 bulan, ia dipindahkan ke batas yang disediakan dengan baik atau ke dalam pasu. Perlu berhati-hati apabila dalam pengairan anak pokok yang baru dipindahkan.
Kaedah berikut boleh digunakan untuk pembiakan mangga:
Cantuman sanding: Kaedah ini agak rumit dan memakan masa, tetapi masih menjadi kaedah utama dalam pembiakan pokok mangga secara komersial. Kaedah ini mencantumkan pucuk terpilih (sion) daripada pokok yang diperakukan (pokok induk) dengan anak pokok yang telah disediakan di dalam pasu atau anak pokok yang telah dipindahkan (pokok penanti) dengan cara sandingan. Untuk tujuan ini, anak pokok yang berumur satu tahun dan ketinggiannya lebih kurang 30-45 cm dan ketebalan batang 0.75-1.5 cm amat sesuai sebagai pokok penanti. Pokok penanti ini sama ada ditanam di dalam pasu atau di bawah pokok induk di mana cantuman akan dilakukan , bergantung pada kesediaadaan cabang yang sesuai. Pada amnya pucuk yang berumur satu tahun, sepanjang 60 cm dan ketebalan batang hampir sama dengan batang pokok penanti dijadikan sion untuk cantuman. Pokok muda yang belum berbuah tidak boleh dipilih sebagai pokok induk.
Cantuman sanding dilakukan semasa dalam tempoh pertumbuhan kerana dalam tempoh ini pertumbuhan pokok sangat aktif. Keadaan panas, sangat kering ataupun hujan yang lebat tidak sesuai untuk melakukan cantuman sanding.
Satu potongan nipis kulit dan kayu, lebih kurang 5 cm panjang, 7.5 mm lebar dan 2 mm dalam, dibuang pada kedua-dua sion dan pokok penanti dengan menggunakan pisau cantuman yang tajam. Ukuran ini boleh dikurangkan atau dilebihkan sewajarnya bergantung pada ketebalan batang pokok penanti dan sion. Potongan yang dibuat mestilah rata, bersih, berbentuk bot, sekata dan licin. Hujung potongan mestilah bulat tidak bersudut. Permukaan yang dipotong bagi kedua-dua sion dan pokok penanti mestilah sesuai apabila ditemukan antara satu sama lain dan tidak ada ruang antara kedua-duanya. Kedua-dua permukaan ini diikat dengan kuat menggunakan lembaran polietena/alkatena , lebih kurang 1.5 cm lebar dan ketebalannya 200 gauge bahan pengikat yang telah terbukti terbaik.
Selepas sebulan operasi, sion di bawah permukaan cantuman dan pokok penanti di atas permukaan cantuman perlu diberikan cahaya, ‘shape cuts’ setiap minggu supaya cantuman ini akhirnya boleh ditanggalkan sambil membuat potongan keempat. Pada peringkat akhir, bahagian atas pokok penanti di atas cantuman dibuang semuanya.
Cantuman Veneer : Kaedah pembiakan ini berpotensi dalam pembiakan untuk tujuan komersial dalam skala yang besar. Kaedahnya mudah dan boleh dilakukan dengan jayanya. Pokok penanti seperti yang disebutkan dalam cantuman sanding sesuai untuk kaedah ini.
Cantuman mata tunas : Walaupun telah ada laporan tentang kejayaan cantuman ini bagi pokok mangga di awal abad ini, cantuman mata tunas bagi pembiakan komersial masih lagi dalam peringkat percubaan.
Cantuman epikotil biji mangga : Pada amnya pokok mangga dibiakkan melalui cantuman sanding dan cantuman veneer. Kaedah ini memakan masa. Cantuman epikotil biji ialah teknik baru dalam pembiakan pokok mangga. Kaedah ini mudah, murah dan cepat. Biji mangga yang segar ditanam di batas semaian di nurseri. Selepas bercambah, anak pokok yang masih mempunyai batang yang lembut dan daun berwarna tembaga dicabut bersama-sama bijinya. Tanah dibersihkan, biji dan akar dicelup ke dalam 0.1% larutan Bavistin selama 5 minit. Batang anak biji ini dipotong meninggalkan batang setinggi 6-8 cm. Belahan memanjang sepanjang 4-6 cm dibuat pada batang ini. Pada bahagian bawah batang sion potongan berbentuk baji dibuat. Sion ini hendaklah berumur 4-6 bulan dan panjangnya 10-15 cm dan mempunyai mata tunas pucuk. Batang sion ini kemudian diselitkan ke dalam belahan batang anak biji tadi dan diikat dengan lembaran politena. Cantuman ini kemudiannya ditanam di dalam beg polietilena yang mengandungi campuran tanah. Beg ini diletakkan di bawah teduhan supaya terlindung daripada hujan lebat. Apabila sion bercambah dan daun menjadi hijau, pokok cantuman ini perlu ditanam di batas nurseri. Bulan Julai paling sesuai untuk cantuman biji.
Penanaman
Pokok mangga hidup dengan amat baik di tanah, lom lempung atau lom lodak yang dalam. Ia memerlukan saliran yang baik dan tumbuh dengan baik pada tanah yang rata atau sedikit beralun , 0-1,200 m di atas aras laut. Julat pH 5.5-7.5 ialah yang terbaik. Kawasan yang ideal untuk pengeluaran mangga ialah kawasan di dalam zon agroiklim 1 dan 2, dengan tempoh kering 2-3 bulan yang nyata dan menerima hujan 75-375 mm setahun.
Sistem penanaman yang paling biasa digunakan ialah sistem segi empat pada jarak 7.5 m x 7.5 m (178 pokok/ha) hingga 10 m x 10 m (100 pokok/ha) bergantung pada klon. MA 224 biasanya ditanam pada jarak yang lebih rapat berbanding dengan MA 165, MA 162 dan MA 204.
Bagi penanaman berkepadatan tinggi (HDP), sistem pepagar tunggal digunakan. Kepadatan tanaman yang disyorkan ialah 700-800 pokok/ha dengan jarak tanaman 2.1-2.4 x 6 m. Kelebihan HDP dalam penanaman buah mangga ialah pokok cepat berbuah dan memberi pulangan lebih awal, mengekalkan hasil yang tinggi, pengurusan tanaman lebih mudah, input dan tenaga buruh berkurangan dan memudahkan penggunaan jentera yang meningkatkan kecekapan operasi.
Lubang untuk penanaman bersaiz 0.6m x 0.6m x 0.6m digali dan dibiarkan terdedah selama 2-4 minggu. Baja organik atau kompos sebanyak 5-10 kg/lubang dan baja CIRP (Christmas Island Rock Phosphate) sebanyak 200 g/lubang dimasukkan ke dalam lubang dan digaul. Anak pokok yang sihat ditanam ke dalam lubang ini. Perlu berhati-hati supaya akar anak pokok tidak rosak.
Amalan penanaman
Merumpai
Mengawal rumpai amat penting dari tempoh penanaman di ladang hingga umur pokok 3-4 tahun. Oleh sebab pokok tumbuh merimbun secara mendatar, maka rumpai yang tumbuh di bawah kanopi semakin berkurangan kerana terlindung daripada cahaya matahari. Semasa pertumbuhan awal ini, rumpai di sekeliling pangkal pokok boleh dikawal secara manual. Sungkupan juga disyorkan bagi mengurangkan pertumbuhan rumpai di pangkal pokok ini, juga untuk mengekalkan lembapan. Sungkupan organik sangat-sangat disyorkan kerana ia mengayakan kandungan tanah di sekeliling pokok. Rumpai di antara baris pokok boleh dikawal dengan menggunakan racun rumpai jenis sentuh atau dengan menanam tanaman penutup bumi.
Pencantasan
Pencantasan diamalkan secara tetap pada semua peringkat pertumbuhan dan pembentukan pokok. Semasa peringkat awal perkembangan pokok, pencantasan untuk membentuk struktur pokok amat perlu bagi melatih pokok untuk mendapatkan bentuk terbuka di bahagian tengah, mengurangkan ketinggian dan mempunyai bilangan cabang yang produktif sahaja. Pokok matang yang berbuah juga perlu dicantas secara tetap bagi mengurangkan pertumbuhan vegetatif yang berlebihan dan meningkatkan keupayaan pokok untuk berbunga.
Pencantasan
Pencantasan diamalkan secara tetap pada semua peringkat pertumbuhan dan pembentukan pokok. Semasa peringkat awal perkembangan pokok, pencantasan untuk membentuk struktur pokok amat perlu bagi melatih pokok untuk mendapatkan bentuk terbuka di bahagian tengah, mengurangkan ketinggian dan mempunyai bilangan cabang yang produktif sahaja. Pokok matang yang berbuah juga perlu dicantas secara tetap bagi mengurangkan pertumbuhan vegetatif yang berlebihan dan meningkatkan keupayaan pokok untuk berbunga.
Bagi penanaman yang lazim, pokok dilatih dan dicantas mengikut sistem tengah terbuka 136 atau 139. Saiz kanopi yang optimum dikekalkan dengan latihan dan teknik pencantasan penjagaan yang betul iaitu dengan membuang tunas air, membuang dahan atau ranting yang melentur, yang rapat, yang bersilang atau yang terlindung dan membuang ranting yang mati, lemah, berpenyakit dan yang diserang penyakit.
Bagi penanaman berkepadatan tinggi penggunaan bahan tanaman yang bercabang akan menghasilkan bentuk dan struktur asas pokok seperti pokok palma yang terubah suai. Pokok dilatih menjadi seperti pokok palma bersatah tunggal yang terubah suai. Bagi penembusan dan taburan cahaya yang optimum di dalam dan melalui kanopi, ketinggian pokok perlu dikekalkan kurang daripada 2.6 m atau 1.6 kali lebar laluan antara pokok. Laluan traktor perlu dikekalkan selebar 1.6 m. Saiz kanopi yang optimum ialah 4.4 m dan panjang dari bahagian tengah kanopi pokok hingga ke hujungnya 2.2 m. Saiz kanopi yang optimum dikekalkan dengan teknik latihan dan pencantasan yang betul iaitu dengan membuang tunas air, membuang dahan atau ranting yang melentur, yang rapat, yang bersilang atau yang terlindung dan membuang ranting yang mati, lemah, berpenyakit dan yang diserang penyakit.
Pengairan
Pengairan sangat penting apabila pokok mula berbuah hingga ke peringkat kematangan yang optimum bagi meningkatkan hasil dan kualiti buah. Sistem pengairan mikro-jet disyorkan. Namun, pengairan tidak diperlukan semasa pengaruhan bunga dan peringkat buah masak.
Penggunaan jentera
Beberapa operasi ladang dan penyelenggaraan tanaman yang utama mesti dijalankan dengan menggunakan jentera, sama ada separa atau sepenuhnya, terutamanya bagi penanaman berkepadatan tinggi untuk mengurangkan kos buruh, meningkatkan kecekapan penggunaan buruh dan memudahkan pengurusan. Jentera yang ada dan telah diuji ketika ini ialah:
Untuk kegunaan umum
Traktor kecil (48â€) tetapi amat berkuasa (45-80 hp) yang mempunyai kabin terkawal dan membawa peralatan ladang PTO. Kabin terkawal dapat memberi pelindungan kepada pemandu traktor daripada percikan bahan kimia dan bahaya kesihatan.
Pencantasan dan latihan
Pencantas pneumatik yang berkuasa untuk membentuk dan mencantas pokok. Pencantas /‘hedger’ mekanikal untuk mencantas bahagian atas dan mencantikkan pokok.
Kawalan perosak dan penyakit
Pemancut air dan penyembur kabus untuk kanopi dan ‘row-volume spray’ untuk mengawal perosak dan penyakit.
Penggunaan baja
Penabur baja untuk menabur baja, kapur dan baja organik dalam barisan di sepanjang barisan pokok.
Kawalan Rumpai
Penyembur racun berbentuk joran untuk mengawal rumpai di sepanjang baris pokok.
Kitaran Bahan Organik
Traktor yang dipasang dengan pencincang dan penebas bagi menebas rumpai dan menghancurkan ranting dan pucuk untuk dijadikan sungkupan organik. Kaedah ini mempunyai objektif jangka panjang untuk mengurangkan input baja dan meningkatkan kandungan fizikal dan kimia tanah.
Pembajaan
Pokok mangga memerlukan penggunaan baja nitrogen yang tetap bagi memastikan pertumbuhan pucuk yang baik dan pengeluaran bunga.
Sebagai panduan umum, jangan bubuh baja selepas mengalih sehinggalah keluar pucuk baru. Selepas keluar pucuk, gunakan 0.1 kg ammonium sulfat empat kali setahun untuk tiga tahun pertama. Selepas itu, guna 0.6 kg NPK (14:14:14) setahun dalam empat dos yang sama. Elakkan membaja sebelum bunga keluar. Semasa berbuah pembajaan nitrogen yang berlebihan akan mengakibatkan buah berkualiti rendah – ‘soft nose’, buah hijau, masak tidak seragam dan ‘poor blush’.
Baja organik sangat baik digunakan kerana pokok mudah mengalami lecuh akibat baja. Anak-anak pokok sangat sensitif terhadap baja yang berlebihan, tetapi bertindak balas dengan baik kepada emulsi ikan. Tanah berpasir memerlukan baja yang lebih berbanding dengan tanah lom atau tanah liat.
Penggunaan mikro nutrien secara rutin tidak disyorkan. Apabila terdapat kekurangan mikro nutrien, dinasihatkan supaya menggunakan mikro nutrien melalui semburan foliar.
Pembungaan dan pembuahan
Pokok mangga mengeluarkan hanya sedikit debunga. Bunga mangga ialah panikel hujung cabang yang panjangnya 10-60 cm, mengandungi beberapa ratus hingga beberapa ribu bunga individu, yang memerlukan masa sehingga satu bulan untuk kembang sepenuhnya. Bilangan panikel berjulat antara 200-300 setiap pokok, dengan 500-10,000 kuntum bunga setiap panikel yang menghasilkan sebanyak 100,000 hingga 30 juta bunga setiap pokok. Kadang-kadang keseluruhan pokok dipenuhi bunga dalam satu masa dan pokok tersebut diselubungi bau bunga yang harum. Bunga kembang di awal pagi dan stigmanya segera menjadi reseptif. Waktu peluruhan debunga yang maksimum ialah pada pukul 8 pagi hingga ke tengah hari. Apabila bunga terbuka, ia mengeluarkan nektar dalam jumlah yang banyak, yang dapat menarik perhatian banyak serangga. Namun, secara relatifnya hanya sedikit debunga dikeluarkan pada anter.
Bunga mangga didebungakan dengan pelbagai cara. Ada persenyawaan sendiri, ada yang didebungakan oleh angin dan serangga (lebah, semut dan lalat) memainkan peranan yang paling penting. Serangga pelawat paling penting bagi bunga mangga ialah lebah madu. Koloni lebah madu yang ada di dalam ladang mangga meningkatkan jumlah bunga yang diseri dan pembentukan putik menjadi lebih stabil. Bunga mangga tidaklah berapa menarik untuk dilawati oleh lebah madu kerana ia terbuka pada waktu yang sama dalam satu tahun. Dalam waktu yang sama bunga lain turut berkembang, jadi lawatan lebah ke dusun komersial jauh lebih rendah daripada yang diperlukan untuk lawatan yang maksimum. Dalam kes sebegini, koloni lebah yang banyak di dalam dusun, mungkin 6-12 koloni per hektar diperlukan untuk mendapatkan pembentukan putik yang maksimum.
Ringkasan Proses Pengeluaran Buah Mangga
| Tindakan | Apa tindakan diambil? | Bagaimana tindakan dilakukan? | Bila tindakan dilakukan? | Kenapa tindakan dilakukan? |
| Bahan tanaman | Sediakan atau beli bahan tanaman | 4-6 bulan sebelum ditanam di ladang | ||
| Penggunaan baja | (lihat bahagian penggunaan baja) | Masukkan ke dalam tanah pada tahun pertama, ditabur tahun berikutnya | 4 kali/tahun | Memerlukan input baja yang tinggi, terutamanya semasa berbuah |
| Kawalan perosak dan penyakit | Pantau perosak dan penyakit yang berlaku. Kawal sewajarnya | Pemeriksaan yang tetap terhadap tanaman | Seperti yang diperlukan | Bagi mengurangkan serangan perosak dan meningkatkan pengeluaran |
| Pencantasan dan latihan | Pencantasan membentuk pokok supaya terbuka di tengah, mengurangkan ketinggian pokok. Bentuk pokok dan buang tunas air dan mengurangkan pertumbuhan vegetatif yang berlebihan | Dicantas secara manual | Sebagaimana diperlukan | Menubuhkan rangka kerja yang kukuh , menggalakkan batang berbuah dan memudahkan pemetikan buah. |
Pratuai
Bagi mengawal perosak yang paling serius bagi pokok mangga, sebagai prosedur yang rutin buahnya dibungkus menggunakan kertas surat khabar apabila putik buah mencapai saiz sebesar ibu jari. Dengan cara ini penggunaan semburan racun dapat dikurangkan dan buah berkualiti tinggi dapat dipastikan. Sebagai alternatif, program penyemburan yang menggabungkan racun serangga, racun kulat dan baja foliar boleh diamalkan.
Indeks kematangan
Buah dituai pada peringkat kematangan yang optimum merupakan amalan yang baik bagi mendapatkan buah yang berkualiti tinggi dengan hayat simpan yang optimum. Namun, jika buah hendak dihantar ke destinasi yang agak jauh, penuaian perlu dilakukan pada peringkat kematangan yang minimum iaitu kualiti buah boleh diterima apabila masak dan dapat memastikan hayat simpan yang maksimum.
Indeks kematangan yang boleh diharap perlu digunakan bagi menentukan masa terbaik untuk menuai. Terdapat beberapa indeks yang biasa digunakan untuk meramal peringkat kematangan buah mangga yang sesuai untuk dituai. Ini termasuklah umur buah, rupa luaran, warna isi dan kepadatan buah. Kesesuaian indeks ini mungkin berbeza bergantung pada varieti buah.
Mengira umur buah berdasarkan haribulan pada kalendar ialah cara yang paling mudah untuk meramal kematangan buah dengan betul untuk dituai. Kaedah ini diterima pakai dengan meluas oleh penanam mangga di negara ASEAN walaupun perubahan fizikal, kimia dan fisiologi di peringkat pembesaran buah tidak disedari.
Umur yang sesuai untuk memetik buah mangga boleh dikira sama ada dari tarikh mula berbunga atau keluarnya putik. Masa yang sesuai untuk menuai beberapa varieti mangga di Malaysia ditunjukkan dalam Jadual 1 .
Penggunaan umur buah sebagai indeks kematangan menjadi lebih penting apabila buah dibungkus di pokok dan buah tersebut tidak kelihatan. Kebanyakan penanaman gemar memetik buah yang lebih matang atau separa matang. Buah ini dikatakan lebih manis dan lebih sedap. Namun, memetik buah pada peringkat separa matang – selepas 12 minggu dari mula berputik – tidak disyorkan bagi varieti Chokanan kerana buah ini mudah diserang simptom biji berjeli yang menjejaskan kualiti buah.
Perubahan bentuk dan rupa fizikal buah pada beberapa varieti mangga dapat dilihat dengan jelas apabila buah mencapai peringkat kematangan yang betul untuk dituai. Kebanyakan buah mangga berbentuk leper pada peringkat belum matang. Buah yang matang mempunyai pipi buah yang penuh, bahagian apeks yang lebih lebar, dan bahagian hujung ventral yang membulat dengan kulit yang tegang, licin dan berkilat. Perubahan ini biasanya ditunjukkan oleh varieti Harumanis, Sala, Masmuda, Nam Dorkmai, Lebai Mohamad dan Chokanan (Gambar 1).
Gambar 1. Buah yang matang mempunyai bahagian apeks yang lebar dengan pipi yang penuh dan kulit licin. Pada beberapa varieti terdapat bahan seperti bedak berwarna putih di permukaan kulit buah.
Keadaan bahu buah juga boleh digunakan untuk mengenal pasti kematangan pada varieti Masmuda. Buah yang mempunyai bahagian bahu ventral yang membengkak (outgrown) atau bahu sama aras dengan hujung tangkai, sedia untuk dipetik. Kebanyakan penanam menentukan kematangan buah dengan melihat warna isi. Buah yang matang menunjukkan isi putih kekuning-kuningan (Gambar 2) dengan kulit biji yang berserabut. Buah yang isinya masih putih menunjukkan yang ia belum matang lagi.
Gambar 2. Buah pada peringkat kematangan 80% dengan isi putih kekuning-kuningan.
Jadual 1. Umur yang disyorkan sebagai peringkat kematangan yang minimum untuk penuaian bagi varieti mangga yang berbeza
| Varieti | Umur (selepas putik muncul, minggu) |
| Masmuda | 13 |
| Chokanan | 10 |
| Tok Boon | 15 |
| Malgoa | 12 |
| Maha 65 | 16 |
Kehadiran bahan seperti bedak berwarna putih yang dinamakan ‘bloom’ pada permukaan buah boleh berlaku pada buah di beberapa peringkat pembentukan buah hampir dengan kematangan. Pembentukan ‘bloom’ juga boleh digunakan sebagai indeks kematangan bagi beberapa varieti seperti Harumanis dan Masmuda (Gambar 1)
Buah boleh dituai lebih kurang seminggu selepas ‘bloom’ putih terbentuk. Pada peringkat ini ‘bloom’ mudah dibuang dari permukaan terutamanya apabila buah dikesat. Kulit buah kelihatan berkilat dan berlilin di bawah ‘bloom’.
Perubahan pada ketumpatan atau graviti tentu buah semasa pertumbuhan dan pembentukan buah berkait dengan kematangan buah. Ketumpatan buah boleh diukur dengan menggunakan kaedah pengapungan dengan mengapungkan buah di dalam air. Buah yang tenggelam mempunyai ketumpatan lebih daripada satu dan dianggap matang, manakala buah yang tidak matang mempunyai ketumpatan kurang daripada satu dan timbul di permukaan air. Namun, kegunaan ketumpatan buah sebagai indeks kematangan hanya sesuai untuk varieti seperti Masmuda, Nam Dorkmai dan Chokanan.
Buah yang matang seterusnya boleh diasingkan ke tahap darjah kematangan dengan mengapungkan buah di dalam larutan brine (natrium klorida) pada kepekatan yang berbeza (Jadual 2).
Jadual 2. Pengasingan mangga Masmuda mengikut darjah kematangan
| Kumpulan yang matang | Di dalam air | Di dalam larutan brine | ||
| 1% | 2% | 3% | ||
| Mature 0 | Timbul | |||
| Mature 1 | Tenggelam | Timbul | ||
| Mature 3 | Tenggelam | Timbul | ||
Matang 0 = Belum matang
Matang 1 = Kurang matang
Matang 4 = Cukup matang
Hanya buah yang matang sahaja perlu dituai bagi memastikan buah mangga berkualiti tinggi apabila masak sepenuhnya. Menuai mesti dijalankan dengan betul dan berhati-hati bagi meminimumkan kecederaan mekanikal terhadap buah. Penuaian perlu dilakukan oleh penuai yang berpengalaman dan ia perlu dilengkapkan dengan peralatan penuaian yang mencukupi.
Pencantasan perlu dilakukan semasa memetik supaya buah dipotong bersama-sama dengan tangkainya sehingga ke daun yang paling hujung dengan menggunakan gunting pemotong. Namun kaedah penuaian ini hanya dapat dilakukan pada pokok yang rendang yang buahnya boleh dicapai tangan.
Bagi pokok yang tinggi dan buahnya tak tercapai tangan, tangga atau peralatan yang lain boleh digunakan. Galah panjang dengan hujungnya dipasangkan bulatan dawai berjaring juga boleh digunakan (Gambar 3). Batang besi yang kecil berbentuk jejari dipasangkan pada dawai bulat ini, gunanya untuk memisahkan buah dari tangkai. Buah yang dipetik jatuh ke dalam jaring
Gambar 3. Galah panjang yang mempunyai bulatan dawai berjaring boleh digunakan sebagai alat untuk memetik mangga
Buah mangga dipetik dengan tangkainya sekali (Gambar 4 ). Getah yang keluar daripada buah yang tanggal dari tangkai boleh meninggalkan kesan pada kulit buah dan akan menurunkan kualiti buah tersebut. Bagi mengurangkan masalah getah, penuaian bolehlah dilakukan antara pertengahan pagi dengan pertengahan tengah hari, apabila kepejalan buah berkurangan dan lelehan getah pada tahap yang minimum
Gambar 4. Buah yang dipetik masih mempunyai tangkai yang panjang
Satu lagi teknik mengurangkan kesan getah adalah dengan menanggalkan tangkai buah selepas dipetik dan letakkan buah dengan bahagian tangkai menghadap ke bawah di atas karung guni atau helaian kertas selama beberapa jam bagi membiarkan getah mengalir hingga habis.
Kesan getah juga boleh dielakkan dengan membasuh buah tersebut segera selepas dipetik dan dibiarkan mengering dengan bahagian tangkai buah menghadap ke bawah.
Penuaian seelok-eloknya dijalankan semasa cuaca masih sejuk. Pada awal pagi atau lewat petang. Jangan petik buah ketika basah akibat embun atau hujan, kerana buah yang basah akan menjadi terlalu panas jika tidak mendapat pengudaraan secukupnya dan kemungkinan akan busuk.
Pengendalian di ladang
Biasanya pemetik buah akan memikul bakul semasa memetik buah. Apabila bakul ini penuh, buah dipindahkan ke dalam bekas yang sesuai, biasanya bakul buluh atau bekas plastik yang boleh diguna semula. Bekas ini diletakkan di tempat yang strategik, kemudiannya diangkut ke pusat pengumpulan di ladang atau ke rumah pembungkusan. Elakkan daripada mengisi buah terlalu padat di dalam bakul, kerana keadaan ini akan menyebabkan kerosakan pada buah akibat terjatuh atau dihempap bakul ketika diangkut.
Buah yang dipetik diletakkan di tempat teduh sementara menanti untuk diangkut ke pusat pengumpulan atau rumah pembungkusan. Buah yang dibiarkan terdedah secara langsung kepada cahaya matahari akan menjadi sangat panas dan mudah rosak. Kejadian buah cedera semasa pengendalian boleh diminimumkan dengan menggunakan bekas yang dialas dengan bahan pelapik yang sesuai seperti karung guni, kertas surat khabar atau span dan penyusunan buah yang betul.
Lori kecil atau trailer yang disambung ke traktor boleh digunakan untuk mengangkut buah ke pusat pengumpulan atau rumah pembungkusan. Jalan dalam ladang seharusnya berkeadaan baik. Jalan yang tidak elok akan menyebabkan kerosakan pada buah yang diangkut oleh kenderaan yang tidak sesuai. Bekas buah mesti diangkut ke atas kenderaan dengan berhati-hati dan disusun dengan elok supaya ia tidak bergerak atau tergolek, yang akan merosakkan kandungan bekas tersebut.
Lepas tuai
Carta alir 1. Operasi pengendalian buah mangga di pasaran tempatan
Operasi di rumah pembungkusan
Rumah pembungkusan ialah tempat penyediaan produk yang hendak dipasarkan. Ia boleh di bina di dalam ladang itu sendiri atau di kawasan lain yang mempunyai infrastruktur yang lebih baik. Rumah pembungkusan boleh jadi sebuah pondok kecil yang sama seperti pusat pengumpulan di ladang atau sebuah kompleks yang dilengkapkan dengan kemudahan canggih yang diperlukan (Gambar 1 ).
Proses Lepas Tuai
Sebuah rumah pembungkusan yang praktikal seharusnya mempunyai bekalan air yang bersih, elektrik, kawasan untuk membasuh dan mengeringkan buah, ruang untuk membungkus dan menyimpan. Operasi di dalam rumah pembungkusan boleh dijalankan sama ada secara manual atau separa jentera. Di dalam rumah pembungkusan buah-buah akan melalui satu siri operasi iaitu pemilihan, pembasuhan, rawatan kulat, pengeringan, penggredan, pelabelan, pembungkusan dan penyimpanan sementara sebelum diagihkan ke pasaran (Carta alir 1).
Gambar 1. Membungkus buah di dalam rumah pembungkusan
Pemilihan
Apabila sampai ke rumah pembungkusan, bahan yang membalut buah semasa di ladang dibuang. Buah yang matang tetapi masih hijau dengan sedikit cacat rupa dan bebas daripada kerosakan dan penyakit dipilih untuk operasi seterusnya.
Pembasuhan
Buah segera dibasuh dengan air bersih yang ditambah dengan 100 bpj natrium hipoklorida untuk menanggalkan habuk, tanah, kotoran, sisa bahan kimia dan kesan lelehan getah pada permukaan buah. Apabila kering kesan getah sukar dihilangkan dan akan menjejaskan rupa buah. Kain yang lembut atau span boleh digunakan untuk membersihkan buah tetapi perlu berhati-hati kerana buah mangga mudah lebam apabila di kesat.
Rawatan menggunakan racun kulat
Penyakit paling kerap berlaku semasa penyimpanan dan pemasakan ialah antraknos. Penyakit ini boleh dikawal dengan mencelupkan buah ke dalam air panas (52 o C) yang mengandungi 500-1000 bpj benomil selama 5 minit. Rawatan racun kulat juga mengurangkan kejadian reput pangkal buah.
Pengeringan
Selepas membasuh dan merawat dengan racun kulat, buah segera dikeringkan bagi menghilangkan air yang berlebihan di permukaan buah. Alat penghembus boleh digunakan bagi mempercepat proses pengeringan dengan menghembus udara hangat pada buah.
Penggredan
Buah mangga perlu digred dengan berhati-hati mengikut kriteria yang khusus, seperti varieti, kematangan, keseragaman saiz, kepejalan, kebersihan, dan tiada bahan asing , penyakit, kerosakan akibat serangan serangga dan kecederaan mekanikal (Jadual 3 dan 4 ).
Spesifikasi gred dan klasifikasi saiz buah mangga
Table 1. Gred klasifikasi mangga
| Grade | Specification | Tolerance |
| 1 | Fruit must be from the same variety, fresh and clean. It must be uniform in maturity and size, and also free of disease or injury | Maturity =5% Freshness =5% Injury =5% Defect =10% Size uniformity =10% |
Table 2. Saiz klasifikasi mangga
| Size | Code | Weight (g) | ||||
| Large | L | >500 | >300 | |||
| Small | S | <350 | <200 | |||
Pelabelan
Setiap buah berkualiti tinggi perlu dilabel menggunakan pelekat jenama syarikat
Pembungkusan
Tujuan pembungkusan ialah untuk mencantikkan persembahan produk dan memberi perlindungan pada produk. Dengan itu, bahan yang digunakan untuk membungkus mestilah kuat, tahan lasak dan rintang terhadap tekanan. Bekas seperti bakul buluh dan bekas plastik yang boleh disusun, biasa digunakan dalam pembungkusan buah mangga secara pukal.
Sebagai alternatif, kartun papan gentian beralun teleskopik juga biasa digunakan. Kartun ini dilubangkan bagi membekalkan pengudaraan. Dinding kartun yang licin mengurangkan kecederaan mekanikal terhadap buah.
Buah disusun selapis di dalam kartun. Setiap buah dibalut dengan net polistirina atau kartun tersebut dialas dengan bahan kusyen seperti kertas akhbar, span atau kertas yang disiat-siat bagi meminimumkan kecederaan mekanikal terhadap buah semasa diangkut. Maklumat seperti varieti, saiz, berat dan negara asal dicetak di bahagian luar kartun.
Penyimpanan sementara
Kadang-kadang buah perlu disimpan sementara sebelum diangkut ke pasaran. Penyimpanan pada suhu yang rendah meningkatkan hayat simpan buah. Buah mangga boleh disimpan sehingga 3 minggu pada suhu 12-15 °C dengan kelembapan relatif 80-85%. Penyimpanan pada suhu yang terlalu rendah boleh menyebabkan kecederaan dingin pada buah.
Pemasakan
Buah mangga biasanya dimasakkan dahulu sebelum diagihkan ke pasaran runcit. Buah yang betul-betul matang akan masak dalam masa 3-6 hari dalam keadaan ambien. Namun, buah tidak semuanya masak serentak. Bagi memastikan buah mangga masak seragam, ia diaruh dengan mendedahkan buah tersebut kepada 5 bpj gas etilena pada suhu 25 ºC selama 24 jam. Buah masak dalam masa 2-3 hari selepas diaruh.
Quarantine treatment
Buah mangga yang dieksport ke Singapura, Hong Kong, Timur Tengah dan Eropah tidak dikenakan sebarang sekatan kuarantin. Namun beberapa buah negara mengenakan sekatan kuaratin yang amat ketat terhadap pengimportan buah mangga dari Malaysia kerana mangga merupakan perumah lalat buah (Bactrocera papayae dan B. carambolae) yang penting.
Negara ini termasuklah Amerika Syarikat, Jepun, Australia dan New Zealand. Sebelum dieksport ke negara-negara ini, buah tersebut mestilah melalui rawatan kuarantin tertentu bagi memastikan tiada lalat buah yang hidup di dalam buah.
Rawatan kuarantin bagi mangga Harumanis telah dibangunkan. Buah yang dipetik pada peringkat kematangan yang betul (12 minggu selepas keluar putik) didedahkan pada suhu 46.5 °C dan kelembapan relatif 50% selama 20 minit di dalam bilik wap haba. Buah yang dirawat segera disejukkan dengan air sejuk atau di dalam bilik hawa dingin selama satu jam sebelum dibungkus dalam kartun papan gentian beralun.
Pemiawaian dan kawalan mutu
Pemiawaian dan kawalan mutu produk paling penting bagi memastikan pemasaran produk segar yang konsisten dan cekap. Standard bagi mangga yang berkualiti telah dibangunkan oleh SIRIM.
Penjual dan pembeli perlu ada penyataan bertulis yang menyatakan apa yang sepatutnya dihantar oleh penjual, dan apa yang akan diterima oleh pembeli. Pada amnya standard ini memberi keterangan tentang rupa produk, kebersihan, kematangan, warna, bentuk, tiada yang busuk atau cacat dan keseragaman saiz. Biasanya standard untuk pasaran tempatan lebih rendah daripada pasaran eksport.
Sistem pengesahan kualiti (QA) untuk pengeluaran buah mangga diperlukan bagi memantau kualiti buah segar mengikut permintaan pengguna. Komponen di dalam sistem QA termasuklah pengawalan bahan mentah, operasi lepas tuai, sanitasi di peringkat rumah pembungkusan dan kawalan produk akhir.
Sistem kawalan kualiti bersepadu amat penting dari ladang hinggalah ke operasi rumah pembungkusan. Contohnya, kawalan penyakit lepas tuai perlu dilakukan di dalam dusun sebelum hasil dituai. Serangga seperti lalat buah dan penebuk buah mesti dikawal di ladang kerana pengawalan perosak ini dengan menggunakan rawatan kimia tidak digalakkan. Usaha perlu diperkua bagi mengurangkan jumlah inokulum yang sampai ke permukaan buah. Ia boleh dilaksanakan dengan membuang buah yang busuk keluar dari dusun, menggunakan bekas pengisi buah yang bersih dan amalan sanitasi yang baik di rumah pembungkusan.
Spesifikasi eksport bagi varieti Chokanan
| Negara pengimport | Brunei, UK, Eropah Barat |
| Gred, Berat sebiji | A, <12 g B, 100-119 g |
| Suhu penyimpanan | 10°C |
| Tempoh simpan / kerintangan | 2 minggu |
| Pembungkusan |
|
Kalau saya tanam mempelam chukanan kat kwsn kecil, adakah pokok itu akan merosakkan simen lantai?
ReplyDelete